Gaye Keskin
1992 yılında yayımlanan ‘İsa’nın Oğlu’ kitabında bağımlılığın gücünü ve bağımlılığı alt edebilecek tek şey olarak Tanrı’nın vecd tecrübesini işleyen Denis Johnson, ‘Tren Düşleri’nde ise yalnızlığı alt metin olarak alır. Yirmili yaşlarını alkolizm ve başka bağımlılıkları ile çaba ederek geçiren Johnson’un hayatının buhranlı devrinden izler taşıyan bu iki kitabından ‘İsa’nın Oğlu’ bir başyapıt, aşkın, ufuk açıcı olarak nitelendirilirken, ‘Tren Düşleri’ birçok otorite tarafından minyatür bir destan olarak isimlendirilir.
Yazdığı kurgu dışı, şiir ve kuram yazılarında gerçekliği, gerçekliğin geçişini ve hayalleri kılavuz alan Johnson’un, Iowa’daki öğrencilerine bir müellifin isteyebileceği tek şeyin Shakespeare olmak olduğunu söylediği bilinir. Gerçek ve hayal ortasına sağlam bir köprü kuran bu kavram, Johnson’ın amansız hırsının bir göstergesi olduğu üzere, yazdıklarının da kılavuzudur. O denli ki Johnson için yazmak bir meslek sıkıntısı değil, kararlılıkla sonuna kadar gidilecek bir meslektir.
TREN DÜŞLERİ: ROBERT GRAINIER’IN SALT GERÇEKLE HARMANLANMIŞ DÜŞSEL DÜNYASI
Denis Johnson’un müelliflik öğrencilerine dikte ettiği üç cümle vardır: Çıplak yaz. Kanla yaz. Sürgünden yaz. ‘Tren Düşleri’ tam da bu türlü, çıplak, kanla ve sürgünden yazılmıştır. Sürgün kavramı, ‘Tren Düşleri’nin ana karakteri Robert Grainier’ın içsel olarak sürdürdüğü ve aidiyet hissini bularak kurtulmaya çabaladığı bir metafor olarak karşımıza çıkar.
Yazar bizi ‘Tren Düşleri’nin ana karakteri Robert Grainier’la birinci olarak uyuşmuş bir zihinle dolanırken tanıştırıyor. Çabucak sonrasında Grainier’ı suçluluğu muamma Çinli bir çalışanın infazına giden yolu yürürken ve üç bireyle birlikte günah çuvalını sırtlanırken buluyoruz. Çinli personelin dudaklarından dökülen ve infazcı takıma mutlak bir laneti fısıldayan sözlerle birlikte Grainier’ın gerçek ve düşü harmanladığı dünyasına taşınıyoruz. Hedefsiz ve aylak gözüken Robert’ın aslında bir karısı ve bir kızı olduğunu öğreniyor ve sonrasında yaşanacaklara dair birinci sinyallerden birini, kitabın 15. Sayfasındaki şu cümlelerle alıyoruz: “Karanlıkta kızının gözlerinin köşeye kıstırılmış yırtıcı bir hayvan üzere kendisine döndüğünü fark etti. Fikirleri ona bir oyun oynuyordu aslında yalnızca lakin tüylerinin diken diken olduğunu hissetti.”
Kitabın ikinci kısmında, Robert Grainier’ın lokomotifinde yavaş yavaş kentleşen kasaba hayatının içinde yol almaya devam ediyoruz. Grainier’ın da ortalarında bulunduğu personeller, yeni tren yolundaki ladin ağaçlarını kesiyor, bu ağaçları ormanın dışına taşıyor ve madenleri patlatıyor. Salgın hastalıkları, Kızılderililere karşı verilen bilinmeyen çabayı, savaşları sezgisel olarak aldığımız bu kısımda; şiddetli çalışma ve hayat şartlarına sahip emekçilerin hiçbirinin anti-otoriter bir tavır sergilemediğini, bilakis sistemin çarklarına eğilip bükülerek ahenk sağladıklarını anlıyoruz. Kendilerine verilen savaş artığı çuvalları, üzerlerindeki kan lekelerinden kelam ederek kullanan bu personeller, çadırsız yaşamaya da razı geliyorlar. Ana karakter Grainier de tıpkı onlar üzere, hiçbir şeye direnmeden günlük işlerle hayatını geçiriyor. Hikayenin bu kısmında, sonrasında yavaş yavaş büyüyecek ve hikayenin geneline yayılacak olan metanet hissini hissediyoruz. Grainier’ın bu hisle sonuna dek yaşayacağını anlatan bir vakit sıçrayışı ile ana karakterin son anlarına gidiyor ve akabinde da hayat öyküsünün başladığı birinci anâ, Grainier’ın hayatının hatırladığı birinci vagonuna şu cümleyle yol alıyoruz: “Hayat öyküsü hatırlayamadığı bir tren seyahatiyle başlamış, sonunda da kendini içinde Elvis Presley’in olduğu bir trenin dışında bulmuştu.”
Sonraki kısımlarda Robert’ın hayatına giren yolculara, yolcuların vefatlarına, kayıplarına ve değişimlerine şahit olurken, Grainier’ın daimi olarak bulanık kalan hayatının birinci vagonunu göremiyoruz. Grainier’in düşlerinden açılan bir perde de çocukluğuna dair sinyalleri alıyor lakin düşlerin nerede başlayıp nerede bittiğini kestiremiyoruz.
Grainier’ın düşleri kitap sayfalarıyla büyüyor ve tıpkı Amerikan düşü üzere gerçeklikleri daha hissedilir oluyor. Kitap boyunca bize eşlik eden Spokane Beynelmilel treninin Grainier’ı uykusundan uyandırdığı bir gece, onu gerçek dünyasının etrafında gezinen en büyük düşünün yahut öteki bir tabirle geçmiş vakitteki en büyük bilinmezinin ortasında buluyoruz. Denis Johnson bu noktada, sıradan olanı olağanüstüne dönüştürüyor.
Tren Düşleri, Denis Johnson, Mütercim: Çiğdem Erkal, 88 syf., Holden Kitap, 2023. AMERİKAN RÜYASI
Rolling Stone’un editörü Jason Elmas, Denis Johnson’un doğuştan günahkâr olduğumuza inanmadığını, bu yüzden onun karakterlerinin berbat ve tuhaf olmadığını, onların Amerika’nın tuhaflığının ve işlevsizliğinin kurbanı olduklarını, Amerikan hayallerinin kabusa dönüştüğünü söylemiştir. ‘Tren Düşleri’ndeki karakterler ve Yabanî Batı’nın yitirilen yüzüne bakış açısı tam olarak bu sözün yapıtıdır.
Vahşi Batı’daki Kızılderili hegemonyasının sona erişini, bölgenin kentleşmeye başlamasını, nüfusun kalabalıklaşmasını ve uygarlaşmasını Robert Grainier’ın yaşlanan gövdesinin art planında gördüğümüz ‘Tren Düşleri’nde, ladin ağaçlarının yerini alan bank çamlarına, yok olan kasaba hayatına, ormanları bozguna uğratan demiryollarına ve insan eliyle mahremiyetini kaybeden tabiata tanıklık ediyoruz. Amerika’nın çıplak portesini, yer yer gaddar bulabileceğimiz bir anlatıyla okuyoruz.
Öykü boyunca, Robert Grainier’ın tekdüze, heyecansız hayatının çoğunlukla rastlantısal tercihlerle yol aldığını ve Grainier’ın hiçbir vakit kendisinin hayatını etkileyecek kararlarda faal rol oynamadığını anlıyoruz. Kitabın birinci sahnesinde sırtlandığı ve köprüden atmak için büyük bir istenç duyduğu Çinli personelle olan bağı, çalışma arkadaşlarına ahenk sağlama eforu olarak ortaya çıkıyor. Grainier’ın hayatının dönüm noktaları sayılabilecek anların başında gelen, kilisede karısıyla tanışması, o günlerde yeni kullanılmaya başlanan ve oldukça çağdaş bir tabirle neredeyse bir flanör olarak orada bulunduğu, rastlantısal bir vakte rastlıyor. Yahut daha sonralarda, ormancılığı bırakıp at otomobiliyle yolcu taşımaya karar verişi, onun yarattığı bir durumun sonucu olmuyor. Çocukluğunun en karanlık anısı olarak hatırladığı, ölmekte olan bir adama yardım etmeyişi fakat onun anlattıklarını dinleyerek günah çıkarmasına müsaade verecek kadar tevazu göstermesi, Grainier’ın sıradanlığını, kahraman ya da anti-kahraman olmaya yürek edilemeden geçirilen bir ömrü ve yer yer örtülü anlatımla muharririn bize verdiği biçimiyle İlah rolü oynamayacak kadar inançlı biri olduğunu ortaya koyuyor. Bana kalırsa bu noktada Grainier, Yırtıcı Batı’daki proletaryaların aynası misyonu de görüyor.
ROBERT GRAINIER’IN HİSTERİ KRİZİ
Denis Johnson yazdığı her oyun, kuram, hikaye ve şiirde, acilen bir şeyi başarır; sonunda okuru sessizce ve ustalıkla kendi ruhuna yönlendirir. İnandıkları şeyi buldurur: İlah, cihan yahut öz. Johnson insanların tüm bu kavramlarla birlikte, sevinçlerini ve sıkıntılarını de sakladıklarını, yüzeye çıkarmadıklarını düşünürdü. Kendini de bu noktada öteki insanlardan ayırırdı: Johnson hislerini tüm yüksekliğiyle yaşar, sıkıntısı ve sevinci sakınmazdı lakin oburlarının sakladıkları bu hislerini, yalnızca yazarken yahut okurken geri çağırdığını düşünürdü.
‘Tren Düşleri’nin Robert Grainier’ı da tam olarak sıradan beşerler üzere, hislerini muvaffakiyetle saklayan bir karakter. Hikaye boyunca hiçbir şeyle mutlak bir bağ kurmuyor. Kızıl köpeğini bırakıp uzun bir seyahate çıkıyor, kurtkızın akabinde tepkisizce bakıyor, kendisiyle birlikte olmak isteyen bir bayanı görmezden geliyor yahut yanında ölen bir gence karşı neredeyse hiçbir şey hissetmiyor. Büyük travmalar, büyük kayıplar yaşamış olmasına ve değişen dünyaya karşın okura, kabuğunun içinde tıpkı kaldığını düşündürüyor. O denli ki birinci kere gittiği bir panayır alanında bindiği uçağı, dağarcığındaki tek imgeyle mimliyor: “…yavaş ve patırtılı bir tırmanışa geçti, tıpkı bir dağın etrafından dolanarak yükselen bir tren vagonu üzere.”
Robert Grainier’ın su yüzüne çıkarmadığı hisleri, az evvel bahsettiğim üzere, dışarı çıkmak için vakit kolluyor. Nihayetinde bir gün kendini histeri krizinde bulan Grainier, büyük bir şehvet hissinin altında kaldığını hissediyor. Bu noktaya kadar hayatında olup biten her şeye büyük bir metanet, sabır ve sessizlikle karşılık veren Grainier, kim bilir tahminen de düşünde Nietzsche’nin kırbaçlanan atına dokunuyor.
ÇIPLAK YAZ. KANLA YAZ. SÜRGÜNDEN YAZ.
Yazar Denis Johnson’un 1982 yılında kapıcı James Hampton’un gümüş ve altın folyolardan yaptığı, bir balina büyüklüğündeki taht heykelini görmek için Smithsonian’a gittiği ve Hampton’un heykelinin İlah ile olan vizyonerlik bağlantısından etkilenerek, o gece beş yıl sürecek bir şiir yazmaya başladığı bilinir. Heykelin onda yarattığı hissi kaygı olarak tanımlayan müellif, konuta dönmek için de sonsuz bir istenç duymuştur. ‘Tren Düşleri’nde okura da tam olarak bu hissi verir: Meskene dönme isteği.
Ana karakter Robert Grainier’ın yok olan eski meskeninin çabucak üzerine kurduğu konut ve gitgide çoğalan vakitlere yayılarak orada kalma isteği, dışarıdaki dünyanın barındırdığı bilinmezliğin korkutucu tesirinden kaynaklanıyor ve okuru içe, kendine, öze dönmeye çağırıyor. O denli ki kitabın sonunda, Grainier’ın vaktinde 1935’e giden müellif, durmadan çoğalan, her şeyi ezen, her şeyin üzerine tırmanan bir sesle hikayeyi bitiriyor. Kaygının verdiği his her şeyi ele geçiriyor. Hikayenin sonunda okurun yaşadığı farkındalık ve dürtüsel çelişiklik bu andan sonra da okurla kalmaya ve kendisi ile ilgili sorgulamalar yaptırmaya devam ediyor.
Denis Johnson ‘Tren Düşleri’nde, değişen imgelere, teknolojilere, tabiata uyumlanmak zorunda kalan insanın; soykırım, salgınlar, savaşlar ortasında en büyük çatışmasının tekrar kendisiyle olduğunun altını kalın harflerle çiziyor ve aklımıza yine kendi sözlerini kazıyor: Çıplak yaz. Kanla yaz. Sürgünden yaz.